Правосудниот систем во Македонија игра клучна улога во заштитата на правата на граѓаните, спроведувањето на законите и обезбедувањето на правдата. Три значајни професии во овој систем се нотарите, извршителите и адвокатите, кои имаат различни, но меѓусебно поврзани улоги. И покрај нивната важност, постојат предизвици и проблеми во нивното функционирање, што бараат темелни реформи со цел подобрување на правната сигурност и зголемување на довербата на граѓаните во системот.

Нотарите имаат задача да обезбедат правна сигурност преку автентичноста на правните документи и актите што ги издаваат. Тие се дел од системот на превентивно правосудство, што значи дека нивната работа треба да спречи евентуални правни спорови. Сепак, во Македонија се забележуваат проблеми како што се ограничениот број на нотари во некои региони, високите трошоци за нотарски услуги и недоволна транспарентност во одредени постапки.

Дополнително, граѓаните често се жалат на бавноста на нотарските процеси, како и на фактот што некои нотари наплатуваат високи такси дури и за едноставни административни работи. Ова создава финансиски товар за граѓаните и деловните субјекти, што го намалува нивниот пристап до правна сигурност. За да се подобри оваа состојба, потребно е проширување на нотарската мрежа, дигитализација на услугите и воведување на построга контрола врз работата на нотарите. Еден од можните чекори е зголемување на бројот на нотари во руралните средини каде што нивната достапност е ограничена.

Извршителите имаат задача да спроведуваат судски и нотарски одлуки, како и наплата на долгови. Во изминатите години, нивната работа била предмет на жестоки критики, пред сѐ поради високите трошоци за извршување, злоупотребите и недостатокот на социјална чувствителност. Многу граѓани се соочуваат со неправедни извршувања, особено кога станува збор за мали долгови кои поради високите трошоци растат до енормни суми.

Освен тоа, честопати се случува извршителите да не постапуваат доволно транспарентно, а граѓаните да не бидат навремено информирани за постапките против нив. Ова создава чувство на неправда и недоверба кон системот. Решение за ова може да биде воведување на задолжителна електронска комуникација меѓу извршителите и граѓаните, како и редовно објавување на податоци за нивната работа со цел зголемување на отчетноста.

За подобрување на овој сектор, неопходно е воведување на построга контрола, подобра регулација на трошоците за извршување и механизми за заштита на граѓаните од неправедни извршувања. Една од можните реформи е воведување на независен надзорен орган кој ќе ги следи и анализира активностите на извршителите. Исто така, државата треба да воведе механизми за заштита на најранливите категории граѓани од несразмерно високи извршувачки трошоци.

Адвокатите се основен дел од правосудниот систем бидејќи обезбедуваат правна заштита на граѓаните, застапување во судски процеси и правни совети. Во Македонија, адвокатите се соочуваат со предизвици како што се нелојалната конкуренција, недоволната примена на електронските системи за комуникација со судовите и честите законски измени кои создаваат правна несигурност.

Дополнително, пристапот до правна помош за граѓаните со ниски примања е ограничен, што создава неправедност во системот. Во многу случаи, граѓаните не можат да си дозволат квалитетен адвокат, што значително ја намалува нивната можност за правична судска заштита. Владата и правосудните институции треба да размислат за проширување на програмите за бесплатна правна помош, како и за подобрување на финансирањето на ваквите иницијативи.

Реформи во оваа област би вклучувале поголема државна поддршка за бесплатна правна помош, дигитализација на судските процеси и подобрување на етичките стандарди за адвокатите. Дополнително, потребна е и реформа во процесот на адвокатска лиценца, со што ќе се подобри квалитетот на правните услуги што ги добиваат граѓаните.

Статистики и состојби во судството во Република Северна Македонија

Нашиот судски систем се соочува со одредени аномалии, кои би ги поделил на следните групи :

1. Бавност на судските процеси – Просечното времетраење на судските процеси во Македонија е значително подолго од европскиот просек. Според извештаите на Европската комисија, некои граѓански предмети во земјата може да траат од 3 до 5 години, додека кривичните случаи понекогаш се развлекуваат и над 7 години. Ова предизвикува губење на довербата на граѓаните во судскиот систем.
2. Број на нерешени предмети – Според последните податоци на Судскиот совет, во 2023 година во македонските судови имало над 350.000 нерешени предмети. Ова укажува на преоптовареност на судиите и недоволна ефикасност во процесирањето на случаите.
3. Перцепција за корупција – Истражувањата на „Transparency International“ покажуваат дека околу 60% од граѓаните сметаат дека судството е подложно на корупција. Најголемите проблеми се перцепирани во процесите на именување судии и носење судски одлуки под политички и економски притисоци.
4. Недостаток на судии – Во Македонија, бројот на судии на 100.000 жители е околу 25, што е пониско од европскиот просек од 35-40 судии на 100.000 жители. Ова резултира со зголемен обем на работа за постоечките судии и натрупување на случаи.

Проблеми во судството

1. Политичко влијание врз судиите – Многу истражувања укажуваат дека судиите често работат под притисок од политички структури. Ова доведува до селективна правда и носење на судски одлуки кои не се засновани врз правото, туку врз политички интереси.
2. Непредвидливост на судските одлуки – Поради честите законски измени и различните толкувања на законите од страна на судиите, многу судски одлуки се непредвидливи. Ова создава правна несигурност и го намалува интересот на странските инвеститори во Македонија.
3. Неефикасна дигитализација – Иако постојат иницијативи за дигитализација на судскиот систем, тие сè уште не се целосно имплементирани. Судовите во Македонија користат застарени методи за управување со предметите, што ја намалува брзината и ефикасноста на правосудниот процес.

Судството во Македонија се соочува со големи предизвици, но со соодветни реформи може да се подобри неговата ефикасност и транспарентност. Зголемувањето на бројот на судии, борбата против корупцијата, дигитализацијата и зајакнувањето на независноста на судскиот систем се клучни чекори кон создавање на правосуден систем во кој граѓаните ќе имаат доверба. Владеењето на правото е основен услов за економски развој, стабилност и европска интеграција на Македонија. Како посебни мерки во овој систем би биле следните:

1. Зголемување на бројот на судии – За намалување на товарот врз судиите и забрзување на процесите, потребно е зголемување на бројот на судии и судски персонал. Државата треба да вложи во едукација и обука на нови кадри за судскиот систем.
2. Строга борба против корупцијата – Неопходно е формирање на независни тела кои ќе вршат надзор врз работата на судиите и ќе обезбедат транспарентност во нивните одлуки. Покрај тоа, зголемувањето на платите на судиите може да биде механизам за намалување на корупцијата.
3. Дигитализација на судскиот систем – Воведување на електронски системи за управување со предмети, електронски поднесоци и онлајн судења би го намалиле времето потребно за обработка на случаи. Ова би ја подобрило ефикасноста на судскиот систем и би ја зголемило транспарентноста.
4. Реформи во изборот на судии – За да се спречи политичко влијание во судството, потребни се реформи во процесот на избор и именување на судии. Судскиот совет треба да функционира независно и да има јасни критериуми за избор на судии врз основа на професионални квалификации.
5. Јакнење на меѓународната соработка – Македонија треба да соработува со Европската унија и други меѓународни институции за размена на искуства и подобрување на судските практики

Реформите во правосудниот систем се клучни за напредокот на Северна Македонија кон полноправно членство во Европската Унија. ЕУ поставува строги критериуми во областа на владеењето на правото, независноста на судството и борбата против корупцијата. Судскиот систем треба да биде ефикасен, транспарентен и отпорен на политички влијанија за да ги исполни овие стандарди. Слабостите како бавните судски процеси, перцепцијата за корупција и политичката зависност на судиите претставуваат сериозна пречка за евроинтеграцијата. Преку реформи, дигитализација и јакнење на институциите, Северна Македонија може да го подобри судството и да ја зголеми довербата на граѓаните во правниот систем. Само со силно и независно судство, земјата ќе може успешно да напредува кон ЕУ и да обезбеди стабилност и економски развој.

Адвокат Роберт Бачовски Синколи

Авторот е адвокат со седиште во Скопје

Проектот Building Bridges: Enhancing Dialogue for Macedonia’s European Future имплементиран од Инситут за демократија и развој – Пулсот на демократијата за поглавјата 10 и 23 и финансиски поддржан од Европска Унија

This initiative is part of the larger MEDIA4EU project, implemented by Eurothink – Centre for European Strategies, ALDA, and BIRC, with funding from the European Union.